Jak feniks z popiołów

Otaczający człowieka świat pomagają opisywać i porządkować liczne dyscypliny naukowe z królową nauk – matematyką – na czele. Jednak tylko do historii przylgnęło powiedzenie, że jest nauczycielką życia. Jan Długosz pisał o niej: „Antiquitatis enim et historiae et rerum forisque gestarum notitia virtutis parens et vitae magistra a sapientibus habita est – Znajomość bowiem starożytności i historii, i czynów dokonanych na wojnie jest uważana przez ludzi mądrych za rodzicielkę i nauczycielkę życia”1.
Cenną mądrość przynosi ze sobą badanie bogatych, choć niełatwych zarazem dziejów zakonu karmelitów bosych na ziemiach polskich. Istniejąca tu od 1617 roku prowincja pw. Ducha Świętego jest klasycznym przykładem prawdy, że dla Boga, Pana historii, nie ma rzeczy niemożliwych. Za Jego sprawą dobre dzieła mogą odradzać się nawet z popiołów.
Karmelici bosi pojawili się w Hiszpanii w wyniku reformy zakonu karmelitów przeprowadzonej w drugiej połowie XVI wieku przez Teresę od Jezusa (de Cepeda y Ahumada, 1515–1582) i Jana od Krzyża (de Yepes, 1542–1591). Dzieło odnowy zwane popularnie reformą terezjańską dało początek dwóm kongregacjom: hiszpańskiej pw. św. Józefa i włoskiej pw. św. Eliasza. W skład kongregacji włoskiej, która w 1617 roku podzieliła się na sześć prowincji: genueńską, rzymską, polską, lombardzką, francuską i belgijską, wchodziły klasztory europejskie z wyjątkiem klasztorów hiszpańskich. W 1876 roku obydwie kongregacje połączyły się w jeden zakon: Ordo Fratrum Discalceatorum Beatae Mariae Virginis de Monte Carmelo.
Większość klasztorów, które tworzyły prowincję polską pw. Ducha Świętego, to owoce jej dynamicznego rozwoju w latach 1605–1655. Ekspansję ułatwiło poparcie hierarchii kościelnej i dworu Wazów, zwłaszcza króla Władysława IV. Prowincja posiadała klasztory w Krakowie (na przedmieściu Wesoła i na Podzamczu), w Lublinie, Lwowie, Poznaniu, Przemyślu, Wiśniczu Nowym, Kamieńcu Podolskim, Wilnie, Berdyczowie, Czernej, Warszawie, Głębokiem i Wiśniowcu. W 1734 roku z prowincji polskiej wyodrębniona została prowincja litewska pw. św. Kazimierza. W szczytowym okresie rozwoju obejmowała ona klasztory w Wilnie (przy Ostrej Bramie i za Wilią), w Głębokiem, Grodnie, Antoleptach, Kownie, Pińsku, a czasowo także klasztory w Warszawie, Poznaniu i Lublinie. Po trzecim rozbiorze Polski z klasztorów, które znalazły się w zaborze rosyjskim, powstała prowincja ruska pw. Ducha Świętego. Tworzyły ją klasztory w Berdyczowie, Kamieńcu Podolskim, Wiśniowcu i Kupinie. Prowincja ruska przestała istnieć w roku 1832, litewska w roku 1844, a ostatnie klasztory prowincji polskiej skasowano w 1864 roku. Kasaty przetrwał jedynie klasztor w Czernej. Chociaż został przyłączony do prowincji austriackiej pw. św. Leopolda, to właśnie od niego rozpoczęło się w 1880 roku dzieło odnowy zakonu karmelitów bosych w Polsce. W 1911 roku utworzono semiprowincję polską, a w roku 1920 samodzielną prowincję.
Setna rocznica odrodzenia się prowincji polskiej po długiej nieobecności na mapach zakonu stwarza okazję do refleksji nad dziedzictwem pokoleń karmelitańskich minionego stulecia. Ze zrozumiałych względów duchowy wymiar życia i posługi zakonników wymyka się pełnemu oglądowi. Mimo iż liczne dzieła duszpasterskie i formacyjne podejmowane za ich życia wskazują na bogactwo duchowych owoców, pamiętać nam trzeba, że w pełni zna je tylko Bóg. Inaczej ma się rzecz z tym, co można opisać przy pomocy nazwisk, dat i liczb. To dzięki takim danym jesteśmy w stanie spojrzeć wstecz i podjąć próbę naszkicowania obrazu prowincji polskiej w XX wieku.

Jerzy Zieliński OCD