Listy św. Teresy od Jezusa

Obrazek w formacie pocztówki
z wizerunkiem Świętej w prezencie

***

Święta Teresa swoją pracę pisarską rozpoczęła jako osoba już w pełni dojrzała. Wszystkie jej książki pochodzą z ostatnich dziesiątków lat życia. Pierwsza z nich, autobiografia (Księga życia), została napisana w 1565 r., kiedy Autorka ukończyła pięćdziesiąt lat. Z poprzedniego okresu zostawiła nam tylko trzy krótkie teksty, to jest trzy pierwsze Sprawozdania, napisane pomiędzy 45 a 50 rokiem życia. Również Listy Świętej pochodzą z późniejszego okresu jej życia, z wyjątkiem jednego, napisanego do brata Wawrzyńca w 1561 r., oraz paru bilecików. Zbiór listów zachowany do naszych czasów pochodzi z okresu po 53 roku jej życia. Rozkłada się na ostatnie trzy pięciolecia życia, zakończonego w 67 roku.
To opóźnienie nie jest przypadkowe. Zależy od ważnych wydarzeń, które dopiero wtedy ujawniły jej powołanie jako pisarki. Decydującym wydarzeniem rozpoczęcia jej nauczania i tworzenia większych dzieł było zdecydowane wkroczenie Boga w jej duchowe przeżycia. Jak w przypadku biblijnych proroków, nie chodziło tu o jakiś odosobniony fakt, lecz o cały szereg zazębiających się wzajemnie wydarzeń. One to wprowadziły ją w nowy rodzaj życia i przynagliły od wewnątrz do mówienia o Bogu, o swoich głębokich przeżyciach oraz o nowej wizji życia, spraw i ludzkiej duszy. Przynaglana mocą tego nowego bogactwa wewnętrznego, próbuje pisać. Pierwsze próby pisarskie są nieudane. Zbyt delikatne i kruche jest bowiem to, co chciałaby wypowiedzieć. Jednakże nie zwleka zbyt długo, by z całą swobodą zacząć posługiwać się piórem; zaczyna pisać płynnie i bez zahamowań. Najpierw, żeby zaświadczyć o swoim osobistym wielkim przeżyciu, pisze Księgę życia. Następnie, chcąc przekazać swoje metody duchowej pedagogiki, pisze Drogę doskonałości. W końcu, aby stworzyć swoją wielką syntezę tajemnicy życia chrześcijańskiego, opracowuje Twierdzę wewnętrzną.
Na ten sam okres, kiedy pisze tę ostatnią książkę o mistyce, przypada apogeum korespondencyjne. Są to lata 1576–1578. Jednakże korespondencja terezjańska, chociaż stanowi szczególne zjawisko w historii literatury i duchowości, została spowodowana przez różne czynniki. Nie chodzi tu bowiem o mistyczną wylewność ani o wynik jakiejś wewnętrznej mocy prorockiej, ani tym bardziej o przelewanie się nadmiaru jej wewnętrznego bogactwa i napięcia. Przede wszystkim pisze dlatego, żeby się wypowiedzieć. Po ludzku biorąc, posiadała otwartą duszę. Powie sama, że jest przyjaciółką samotności, ale równocześnie na płaszczyźnie czysto ludzkiej potrzebuje «naczyń połączonych». Posiada dużą intuicję, jest dynamiczna, obdarzona wysokim zmysłem praktycznym, ale nie jest samowystarczalna. Do życia i działania potrzebuje aprobaty innych osób. Stąd rodzą się przyjaźnie i szukanie porad: siostry zakonne i uczeni teologowie, osoby podzielające jej ideały oraz inicjatywy. Tak rodzi się zalążek korespondencji jako zwykłe przedłużenie codziennego kontaktu ustnego w rodzinie, wśród przyjaciół, w życiu zakonnym…
Bardzo szybko obraz się rozszerza i zagęszcza. Samo życie wyprowadza Matkę Teresę na płaszczyznę działania, złożoną i obciążoną odpowiedzialnością. Ona stanowi centrum. Jako kobieta przejmuje w swoje ręce przywództwo, mało spotykane w owych czasach i ramach tamtego «chrześcijaństwa». Żeby zakładać klasztory, podróżować, kupować i sprzedawać, dyskutować o uprawnieniach i reformie, o selekcji powołań, przełożonych i uczonych teologów, o zbieraniu pieniędzy, żeby załatwiać sprawy na dworze królewskim w Madrycie, czynić starania o odpowiednie pozwolenia w Rzymie, porządkować sprawy rodzinne i spadkowe, udzielać porad dotyczących modlitwy oraz w tysiącu innych spraw, będzie musiała chwycić za pióro i rozpocząć dialog. W ten sposób powstaje cała sieć ludzkich kontaktów, które krzyżują się na ziemi kastylijskiej, wnikają do najróżnorodniejszych warstw ówczesnego społeczeństwa i mają w duszy Świętej pewien rodzaj węzła komunikacyjnego. Dochodzi do uświadomienia sobie, a raczej do powstania kompleksu pisarki listów. Spory kawał czasu ze swego monastycznego i kontemplacyjnego dnia musi przeznaczać właśnie na to. «Świadek zeznała — to jest siostra Anna od św. Bartłomieja — iż zdarzało się wspomnianej Matce Teresie spędzać czas na załatwianiu i pisaniu korespondencji aż do drugiej nad ranem, i że dopiero wtedy udawała się na spoczynek, polecając, żeby obudzić ją za dwie godziny…» (BMC 18, 286). Sama zaś Święta napisze: «Ale te listy, ich tak wielki nawał mnie zabija» (138, 1). Prawie jednocześnie zaś napisze: «Listy… dzięki temu żyję» (160, 1). Tak wiele listów «wprawia mnie w osłupienie» (124, 6). A gdy już zasiądzie do pisania, stwierdza: «przykro mi, że nie potrafię skończyć» (175, 10).
I to wszystko dzieje się bez szkody dla jej mistycznego powołania i kontemplacyjnej duszy. Nie kryje się za parawanem życia pustelniczego i samotności. Równocześnie nie stanowi to problemów dla życia zakonnego, które właśnie rozpoczyna i nim kieruje. Wręcz przeciwnie, wśród grupy mniszek, które skupiły się wokół jej osoby, zapoczątkowuje nowy styl życia siostrzanego oraz współżycia, wymagającego kontaktów z ludźmi na płaszczyźnie naturalnej z tą samą intensywnością, jakiej wymagają ideały mistyczne. Każdy jej klasztor jest grupą osób otwartych w dwóch kierunkach: jest otwarty na wspólnotę mistyczną ideału kontemplacyjnego oraz na przekazywanie spraw życia codziennego, z jego radościami, problemami i zajęciami.
Stąd też Karmele Matki Teresy szybko się mnożą. Na płaszczyźnie wspólnotowej powstaje potrzeba kontaktowania się. I znowu ona, Matka Teresa, jest w centrum. Listy przesyłane z Karmelu do Karmelu tworzą sieć połączeń, które rozszerzają duszę Matki Fundatorki. Domowe problemy, choroby i niedomagania sióstr, powołania, wymiana podarunków, trudności finansowe, książki, recepty lekarzy, lektury, tematy związane z modlitwą, to wszystko, co stanowi treść codziennego życia grupy klauzurowych zakonnic, pojawia się wtedy i płynie za pośrednictwem korespondencji, wędrującej z jednego Karmelu do drugiego kanałem stworzonym przez Matkę Założycielkę: «tamten paskudny świat» Sewilli (152, 4), «tamta Bablilonia» dworu królewskiego w Madrycie (265, 1), wiadomości z Indii: «twoi Indianie niemało mnie kosztują» (24, 13), lub też rozruchy Maurów w górach Andaluzji, zapowiedzi wojny z Portugalią («przeżywam to tak mocno, że pragnę raczej umrzeć… żeby go [tak wielkiego zła] nie widzieć» – aby nie widzieć wojny – 305, 5), lub też różne perypetie ze światka klasztornego…
To wszystko jest widziane poprzez wyjątkowy pryzmat, bystrymi i oczyszczonymi oczyma Matki Teresy. Stąd jej korespondencja w taki sposób staje się urywkiem historii, uchwyconej na żywo, skromnej i pokornej, ale prawdziwej; jest lekcją ludzkiego i chrześcijańskiego życia, pełnego, bez ozdób ani upiększeń. «Pan chodzi wśród garnków», napisała kiedyś. Wynika z tego, że szczyty przeżyć mistycznych, opisane w Twierdzy wewnętrznej, były przeżywane pomiędzy bieganiną doręczycieli a cygańskimi wozami, tak jak nam to zostało udokumentowane w niniejszej korespondencji.

Obecne wydanie stawia sobie za cel możliwie jak najbardziej ułatwić lekturę listów św. Teresy dzisiejszemu czytelnikowi.

Korespondencja terezjańska cierpi na trudności właściwe każdej jednostronnej korespondencji. Nie będąc w posiadaniu listów drugiego korespondenta, motywujących reakcje, aluzje i odpowiedzi, głos jednego tylko rozmówcy pozostaje odizolowany. Z drugiej zaś strony, jak to ma miejsce w wypadku św. Teresy, odległość czterech wieków stanowi pomost zbyt długi. Oddala bowiem nas nadmiernie od scenariusza, w jakim rozgrywał się dramat jej listów, wraz z drobnymi epizodami i skomplikowanymi problemami. Nawet czytelnik przyzwyczajony do zapamiętywania licznych postaci z powieści Dostojewskiego byłby niezdolny zapamiętać całych setek postaci przewijających się przez światek terezjańskich listów. Stąd rodzi się potrzeba zaopatrzenia tekstu w najkonieczniejszy zestaw objaśnień.

W ustalaniu i unowocześnianiu tekstu opieraliśmy się na tekście ustalonym krytycznie przez o. Sylweriusza (BMC t. 7-9), uwzględniając znaczne postępy wydań następnych oraz najnowsze odkrycia innych terezjanistów, porównując ponadto tekst z autografami Świętej lub ich fotokopiami.
Każdy list został zaopatrzony w podwójną serię objaśnień.
Pierwszą stanowi nota wstępna, pisana kursywą. Objaśnia środowisko i okoliczności powstania listu. Podaje czytelnikowi potrzebne wiadomości do rozpoczęcia lektury konkretnego listu: kontekst czasowy, istniejące problemy, sytuację osobistą Autorki w chwili pisania (zdrowie, nastrój, pragnienia itp.).
Drugą stanowi seria przypisów z ciągłą numeracją. Wyjaśniają one przypadkowe odwołania do innych części korespondencji lub do wydarzeń z dziejów terezjańskich. Nade wszystko zaś mają na celu zidentyfikować każdą ze wspomnianych w listach osób.
Epigraf czy nagłówek każdego listu, rzecz jasna, pochodzi od wydawcy, a nie od Autorki. Podane są w nim najbardziej podstawowe dane o dacie, miejscu i adresacie listu. Nie zawsze są jednakowo pewne, stąd istnieją różnice w stosunku do poprzednich wydawców.
Do tych ostatnich odnosi się trzeci wiersz epigrafu, aby ułatwić czytelnikowi porównanie tekstu z głównymi wydaniami terezjańskiej korespondencji. Znaczenie skrótów użytych w tym wierszu jest następujące:
S  = wydanie o. Sylweriusza od św. Teresy, podstawa naszego tekstu.
E = wydanie o. Efrema od Matki Bożej i o. Otgera Stegginka (Madrid, BAC, 1959).
A  = stare wydanie korespondencji terezjańskiej opracowane przez o. Antoniego od św. Józefa i Jana de Palafox, w 4 tomach, Madrid, 1771-1778.
Lf = wydanie ks. Wincentego de la Fuente: Escritos de Santa Teresa, t. II, Madrid, BAE, 1862.
W numeracji listów w serii ciągłej gwiazdka (np. 95*) wskazuje, że istnieje zachowany autograf lub oryginał danego listu, choćby tylko we fragmentach. Numeracja wewnętrzna tekstu na ogół zachowuje podział ustalony przez o. Sylweriusza w jego wydaniu krytycznym. Jest to ta sama numeracja, do której odsyła znana konkordancja dzieł św. Teresy, opracowana przez br. Alojzego do św. Józefa, Concordancias de las obras de santa Teresa, por. fr. Luis de san José, Léxico de Santa Teresa Antoniego Fortes (Burgos 1997) oraz inne pomoce związane ze studiami terezjańskimi..