Od Objawienia do zjednoczenia. Teologia modlitwy

Zacznijmy od stwierdzenia oczywistego, ale podstawowego: modlitwa chrześcijańska to nie monolog człowieka, to dialog człowieka z Bogiem. A skoro tak, to modlitwa jest rzeczywistością Bożo-ludzką – bo tacy są partnerzy dialogu, Bóg i człowiek – a więc równocześnie nadprzyrodzoną i doczesną; jest dziełem Boga i człowieka. Kolejność jest właśnie taka: to Bóg pierwszy rozpoczął dialog z ludzkością, odkąd stworzył pierwszych ludzi, i to Bóg wszczyna dialog z każdym, kogo powołuje do istnienia.
Modlitwa chrześcijańska tym więc różni się od wszystkich innych modlitewnych poszukiwań, że jest odpowiedzią na Objawienie: chrześcijanie modlą się do Boga, który pierwszy objawił ludziom siebie i swój „tajemniczy plan, ukryty przed wiekami” (por. Ef 3, 9),
a odsłonięty i zrealizowany w Chrystusie. Boski Partner dialogu jest zatem określony. Aby się więc modlić, trzeba Go znać i poznawać. Co więcej, jest Bogiem bliskim i pragnie bliskości człowieka. Trzeba tę Jego bliskość odkrywać i ze swej strony zbliżać się ku Niemu. To zbliżanie się człowieka obwarowane jest jednak warunkami, które zawiera Ewangelia, skoro więc bliskość, to i modlitwa uzależniona jest od ich spełnienia.
Jeśli tak, to potrzebni są przewodnicy na drogach modlitwy. I to przewodnicy, którzy wprowadzą nie tylko w „techniki” modlitwy, ale przede wszystkim w „wielkie dzieła Boże” (Dz 2, 11). Uczymy się modlitwy od świętych poprzez ich pisma, od kierowników duchowych doświadczonych w modlitwie, ponieważ jednak modlitwa to dialog Boga i człowieka, najlepszym przewodnikiem w modlitwie, jej nauczycielem, jest Jezus Chrystus, który jest i Bogiem, i człowiekiem. Tylko On, „Bóg z Boga”, zna w pełni zamysł Boży i wtajemnicza w plan Boga – „wszystko, co ma Ojciec, jest moje, a Duch Święty z mojego weźmie i wam objawi” (por. J 16, 15) – i tylko On, „prawdziwy człowiek”, wie „co w człowieku się kryje” (J 2, 25).
Uczy nas Chrystus Pan modlitwy słowem i przykładem. Wiele Jego słów o modlitwie zapisały Ewangelie, utrwaliły zwłaszcza ten najdoskonalszy wzór modlitwy, który na prośbę uczniów – „Panie, naucz nas modlić się” (Łk 11, 1) – zostawił Pan Jezus wszystkim ludziom: „Ojcze nasz”. Na kartach Ewangelii są też liczne i przejmujące opisy, jak On sam się modlił.
Jego modlitwy pośród różnych wydarzeń mają charakter aktów strzelistych i świadczą o tym, że był w nieustannym kontakcie z Ojcem. Modli się Pan Jezus przed każdą trudną decyzją. Spędza noce na modlitwie, wtedy kiedy we dnie naucza. Wiele razy modli się w Ogrójcu, zanim nadejdzie owa noc przed Męką. Wypowiada modlitwę arcykapłańską podczas Ostatniej Wieczerzy, modli się w czasie agonii w Ogrójcu i na krzyżu.
Modląc się – i to jest najważniejsza cecha modlitwy – wtajemnicza Chrystus w stałą obecność i bliskość Boga oraz uczy utożsamiania się z Jego planem zbawienia: Bóg jest obecny, by czynić to, co zamierzył.
Tajemnicą modlitwy chrześcijanina, jej autentyzmem i mocą, jej osią i jedynym punktem odniesienia jest więc obecność Boga, odkrywana na ołtarzu eucharystycznej Ofiary i w tabernakulum, w Liturgii sakramentów i w Liturgii Godzin, a wreszcie po Komunii we własnym sercu i we wspólnocie gromadzących się w Jego imię (zob. Mt 18, 20). Takie rozumienie modlitewnego dialogu profiluje jego tematykę: nie jest ona nasza, lecz Jego. To nie my wtajemniczamy Boga w nasze sprawy: „zanim słowo się znajdzie na moim języku, Ty, Panie, już znasz je w całości” (Ps 139, 4) – to On wprowadza nas w swoje sprawy: „myśmy poznali i uwierzyli miłości, jaką Bóg ma ku nam, bo Bóg jest miłością” (1 J 4, 16). Jeśli nawet nasze sprawy są w modlitwie punktem wyjścia, jeśli są odwieczną skargą Hioba, to ostatecznie Bóg podczas modlitewnego dialogu wprowadza nas w swoje myślenie, wtedy odsłaniają się przed nami „zamysły Jego serca” (Ps 33, 11), wobec których to, co nasze, nabiera nowego znaczenia.
Do tych, którzy się uczą modlitwy w szkole Chrystusa, można odnieść te piękne słowa z księgi Mądrości Syracha: „położył oko swoje w ich sercu” (Syr 17, 8). Na tym polega kontemplacja. Kto patrzy na siebie, na ludzi i na świat poprzez oczy odkrywanego we własnym wnętrzu Boga, ten wszystko widzi inaczej. „Spadła kropla szkarłatna – mówi poeta – jak róża z Twego boku na serce moje ślepe i serce przewidziało!…”
Kto się modli, ten doświadcza, że modlitwa dojrzewa. Modlitwa ustna musi być dopełniona modlitwą medytacji, a ta upraszcza się i przeradza stopniowo w adorację, modlitwę żywej wiary a wreszcie kontemplację, najpierw „nabytą”, a potem ubogaconą darem danym przez Boga. Ale ewolucja modlitwy nie jest wynikiem wyuczania się coraz doskonalszych form modlitwy, nie jest procesem doskonalenia modlitwy jako takiej – ewolucja modlitwy jest wynikiem coraz głębszego poznawania Boga, Jego planu, Jego Życia Trójjedynej Miłości,
i coraz pełniejszego oddawania się Temu, który w swój plan i w zamysły swego Serca wtajemnicza. Modlitwa dojrzewa „od Objawienia do zjednoczenia” razem z dojrzewaniem wiary, nadziei i miłości.
Właśnie tego uczą święci, zwłaszcza Matka Jezusowa, której pełne prostoty wyznanie „oto ja służebnica Pańska, niech mi się stanie według twego słowa” (Łk 1, 38) jest tożsame z modlitwą, w której Chrystus zawarł całą swoją miłość do Ojca i przyjęcie planu zbawienia: „nie jak Ja chcę, ale jak Ty” (Mt 26, 39).
Powiedzmy raz jeszcze wyraźnie: fundamentem i uzasadnieniem modlitwy chrześcijańskiej jest świadomość obecności Boga, ku której wszystkie myśli i dążenia modlącego się kierować się winny jak busola. Ta obecność Obecnego ma swoje najpełniejsze i najpotężniejsze centrum w Ciele i Krwi Eucharystii, dlatego Msza święta, będąc Ofiarą i uobecnieniem paschalnego misterium śmierci i zmartwychwstania Chrystusa, jest równocześnie najdoskonalszą modlitwą: w Liturgii modli się bowiem razem z nami Chrystus. Oto każda modlitwa liturgiczna zanoszona jest „przez Chrystusa, Pana naszego”, to On z nami i w nas się modli, dlatego modlitwa Kościoła jest zawsze wysłuchana.
Na koniec jeszcze jedna uwaga. Modlitwa nie może być wyizolowana, wyabstrahowana z całej rzeczywistości chrześcijańskiego życia, przeciwnie, ma być jego integralną częścią, prawidłowo w nie wkomponowaną. Jest jakby środkowym ogniwem łańcucha wydarzeń czy – gdyby nadać tej myśli kształt obrazu – środkową częścią tryptyku, jak w ewangelicznej scenie z Betanii (Łk 10, 38–42): przychodzi Pan Jezus (obecność), Maria siada u Jego stóp (modlitwa), Marta krząta się wokół rozmaitych posług (czyn chrześcijański). Modlitwa prowadzi do czynu. Ale też i sama jest czynem najpotężniejszym.
To wszystko miej na uwadze, Drogi Czytelniku, kiedy będziesz się zagłębiał w wiele szczegółowych kwestii omówionych w tej publikacji, wielce pożytecznej i wszechstronnie ujmującej problematykę modlitwy. Porządkuje ona i uzupełnia własną wiedzę tych, którzy modlą się i pragną modlić się lepiej. Autor znany z bogatego dorobku w zakresie teologii duchowości wskaże też inne kierunki poszukiwań konieczne dla właściwego pogłębienia dróg modlitwy.

bp Wacław J. Świerzawski