Podróż do wolności

Juan Antonio Marcos (ur. 1968) jest karmelitą bosym, teologiem i literaturoznawcą związanym z Uniwersytetem Papieskim Comillas w Madrycie. Obecnie prowadzi wykłady z historii i teologii duchowości. W obszarze jego zainteresowań naukowych znajdują się język mistyków karmelitańskich oraz duchowość św. Teresy od Jezusa i św. Jana od Krzyża. Jest autorem wielu publikacji, między innymi książek, które ukazały się po polsku: Podróż do pełni. „Droga doskonałości” św. Teresy od Jezusa oraz Podróż do wolności. Doświadczenie mistyczne ujęte w metafory z życia codziennego według św. Jana od Krzyża.

W drugiej połowie XVI w. żył pewien człowiek, który stał się bohaterem jednej z najbardziej fascynujących historii poszukiwania wolności. Był sierotą, biedakiem, buntownikiem, człowiekiem pokornym, kimś, kto porzucił główny nurt ówczesnej wiedzy teologicznej. A jednak w swoich pismach mówił nowymi słowami o innej mądrości, głębszej i prawdziwszej. Zapisane dawno temu słowa o miłości mimo upływu wieków nadal brzmią jak nowe. Dziś może jako jeszcze nowsze i bardziej współczesne niż kiedykolwiek. To wersy, które odbieramy jak nasze własne, ponieważ pierwszą reakcją, gdy je czytamy albo słyszymy, jest wzruszenie.
Jan de Yepes, inaczej zwany Janem od Krzyża, był niestrudzonym wędrowcem, przemierzającym pieszo ziemie Kastylii. Przede wszystkim był jednak podróżnikiem po sferach duszy, kontemplującym pejzaże wewnętrzne. Jego domeną były podróże wewnętrzne do świata wolności. Tej szczęśliwej wolności, która – gdy ją znajdujesz (a może ona cię znajdzie?) – sprawia, że wewnętrznie idziesz przez życie jakby „wśród ciągłych dni świątecznych” (ŻPM 2, 36), jak mówi św. Jan od Krzyża. Jest to tak zwana wolność wewnętrzna, wolność ducha. Jan od Krzyża nie oferuje nam skończonej teorii ani kompletnego schematu teologicznego czy mistycznego. Opowiada nam po prostu przeżyte doświadczenie. „Człowiek pobożny jutra będzie mistykiem, kimś, kto czegoś doświadczył, albo go w ogóle nie będzie〈, ponieważ pobożność jutra nie będzie już podtrzymywana jednogłośnym, oczywistym i publicznym przekonaniem oraz religijnym obyczajem wszystkich〉”.
To „jutro” jest naszym „dzisiaj”. Stąd aktualność życia i słów św. Jana od Krzyża. On był w stanie otworzyć nowe okno na inny świat. Spotkanie z Bogiem stało się dla niego źródłem sensu, radości, piękna do tego stopnia, że mógł stwierdzić, iż „tam, gdzie nie zna się Boga, nic się nie wie” (PD 26, 13). Doświadczenie mistyczne jest absolutne. Dla kogoś, kto je miał, wszystko inne nie ma znaczenia albo nabiera nowej wartości. Niewiele różni się od tego doświadczenie zakochanych, dla których świat zewnętrzny nie jest ciekawy, ponieważ dwoje kochających się ludzi wystarcza sobie nawzajem.
Historia, którą opowiada nam św. Jan od Krzyża, jest wszędzie usiana metaforami. Metaforami, których prawie zawsze używa on bezwiednie i spontanicznie. To są te same metafory z życia codziennego, które obecnie nadal stosujemy, nie zdając sobie z tego sprawy. Bez wątpienia, najtrafniejszą i najbardziej rozpowszechnioną ze wszystkich jest metafora podróży czy drogi. Tylko za pośrednictwem tak konkretnych i fizycznych rzeczywistości, jak ciało czy ruch („drogi ciała i czasu”, DGK II 20, 5), możemy mówić o innych, bardziej abstrakcyjnych i duchowych, takich jak dusza czy doświadczenie mistyczne. Ponieważ mistyka to podróż, a mistyk to podróżny, przywiązania (albo pożądania) to przeszkody w podróży, noce to miejsca, wiara to przewodnik, miłość to siła, zjednoczenie to cel… Wszystko jest metaforą.
Doświadczenie mistyczne to podróż, a podróż można odbywać na dwa sposoby: z kompasem albo z mapą. Cel może być ten sam, a jednak doświadczenie takiej czy innej podróży okazuje się całkowicie różne. Ten, kto podróżuje z mapą, zna bardzo dobrze drogę, wie jasno, którędy musi wędrować, żeby dotrzeć do celu. Nie ma miejsca na wątpliwości, wahania czy niepewność. Natomiast dla kogoś, kto w podróży posługuje się kompasem, codzienna droga jest przygodą do odkrycia, nic nie jest jasne ani określone, nie ma żadnego rodzaju pewności („ani to, ani tamto”, GD). Jego jedynym kompasem będzie „ciemna wiara” (DGK II, 4, 2). Albo jeśli ktoś woli, „ślepa ufność”. Podróż mistyczna jest ekspedycją z dziedziny speleologii wewnętrznej. Z kompasem i bez mapy.
W pewnym sensie podróż św. Jana od Krzyża jest podróżą naprzód, ponieważ cel zawsze jest przed nami. W innym sensie jest podróżą wzwyż, jest lotem do świata wolności i świętowania; jest również podróżą w głąb, bo tylko we wnętrzu kryje się piękno i to, co cenne w człowieku. Jeśli my, ludzie, jesteśmy jak pojemniki, to nie dziwi, że czasem czujemy się pełni, a innym razem puści. W czasie tej podróży do wolności, mistyk będzie wypełniać swoje życie tym wszystkim, co jest z Boga (wszystkim, co autentycznie ludzkie), i opróżniać swoje życie z tego wszystkiego, co nie jest z Boga (z wszystkiego, co w naszym życiu nie jest ludzkie lub co jest przeciwne miłości).
Każda podróż jest przygodą połączoną z niebezpieczeństwami i przeszkodami. Tak samo dzieje się w przypadku podróży mistycznej. Lęk, strach, niepokój, przywiązanie… – tyle rzeczy, które cię paraliżują i nie pozwalają podążać drogą naprzód. To według św. Jana „kwiaty” i „dziki zwierz” (PD, strofa 3), przywiązania i lęki, które nie pozwalają ci być wolnym, żeby podążać naprzód w tej podróży, bo „gdzie jest twój skarb, tam będzie i serce twoje” (Mt 6, 21). Bóg to nie są piękne rzeczy tego świata ani nie twoje najgłębsze emocje, ani najlepiej dopracowane pojęcia, Bóg zawsze jest dalej, wyżej, głębiej. Żeby dotrzeć do celu, musisz iść bez zatrzymywania się na niczym. Bo „wszystko” nie pozwala na zatrzymywanie się.
To wiara poprowadzi cię w tej podróży, a miłość będzie cię wprawiać w ruch. Ciemna wiara św. Jana od Krzyża to twoja ślepa ufność. Tylko wówczas, gdy będziesz iść przez życie z całkowitą ufnością do Boga, który zawsze jest za tobą (strzegąc cię), pod tobą (podtrzymując cię), i przed tobą (czekając na ciebie), będziesz mógł iść naprzód bez strachu czy lęku podczas tej podróży wewnętrznej, aż do osiągnięcia najgłębszej i najprawdziwszej wolności. Wolności ducha, która pochodzi od Boga.
A siła, która będzie cię w tej podróży poruszać, to miłość. Nie tyle twoja miłość, co ta, która pochodzi od Boga. W tej podróży do wolności miłość spowija wszystko. Może bardziej niż czymkolwiek innym, historia Jana od Krzyża była szczególną historią miłości. Miłości tak potężnej, że obala na ziemię wszystkie przeszkody, miłości tak potężnej, że walczy ze wszystkimi przeciwnościami, miłości tak potężnej, że dodaje ci skrzydeł, żebyś wzleciał wzwyż, sam nie wiedząc, jak to się stanie (por. Lot miłości, 4). Bo miłość nadal jest najpotężniejszym uczuciem. Jedyną siłą zdolną poruszyć cię i sprawić, że będziesz podążać naprzód drogą wolności.
W czasie podróży mistycznej będziesz przechodzić przez różne miejsca, które uleczą twoje wewnętrzne rany albo uczynią twój wzrok bardziej przejrzystym, a twoje serce bardziej wolnym. Te miejsca to noce opisywane przez św. Jana, gdzie dokonuje się cały cudowny proces wewnętrznego uzdrowienia. W nich odkrywasz po raz pierwszy, że Bóg to o wiele więcej niż coś czysto zmysłowego (chociaż zmysły również mówią ci o Bogu), że Bóg to o wiele więcej niż coś czysto intelektualnego (chociaż idee też mówią ci o Bogu). I zyskujesz jakby nowy wzrok (oczy serca, oczy duszy), który uzdalnia cię, abyś dostrzegał Boga w codzienności. Zyskujesz też nowy słuch (słuch wewnętrzny, słuch miłości), pozwalający ci słuchać Boga w tych, którzy cię otaczają. Ponieważ człowiek mający czyste serce „znajduje we wszystkim […] poznanie Boga” (DGK III, 26, 6).
Tak docieramy do końca podróży. Wszystko jest nadal tak samo, ale wszystko jest inne. Wszystko jest na swoim miejscu, ale wszystko odmienione. Z perspektywy wolności, jaką daje absolutna bliskość Boga, mistyk zwraca spojrzenie na „dzikie zwierzę”, pojawiające się na drodze (już bez lęku), i na „kwiaty” (już bez przywiązań), żeby zaśpiewać: „Mój Ukochany jest jak gór wyżyny, / Jak samotne doliny wśród gajów tonące, / jak wyspy osobliwe…” (PD, strofa 14). Podróż mistyczna kończy się więc zwróceniem wzroku na rzeczy codzienne, aby odkryć, że Bóg tam jest, że zawsze tam był. Kończy się, kiedy dusza „osiągnęła najcenniejszą swobodę i wolność ducha. Wzniosła się z nizin na wyżyny. Z ziemskiej przemieniła się w niebiańską, z ludzkiej w boską” (NC II, 22, 1). A wówczas nie czuje nic prócz radosnej wdzięczności wobec Boga za to, co małe, co fascynujące i co tajemnicze w życiu. Może przede wszystkim w naszym życiu.
Celem każdej podróży czy drogi jest dotarcie lub powrót do domu, czyli znalezienie naszego najbardziej autentycznego „ja”, a przez to zasmakowanie wolności wewnętrznej. Bardzo często ptaki są postrzegane jako symbol wolności, gdyż mają dom w powietrzu (w niebie). Doświadczenie mistyczne jest podróżą (wewnętrzną) do nowych ziem (pejzaży duszy) zawsze nowymi drogami. Na każdym etapie tej drogi (może tak samo jak u celu) będziemy musieli uczyć się smakowania tego szczęścia i tej wolności. A po drodze (będąc zawsze „w drodze”), cieszyć się małymi rzeczami, które składają się na życie: chlebem, winem, przyjaźnią.