Umiłowanie mądrości. Duchowość św. Teresy Benedykty od Krzyża

Umiłowanie mądrości.
Duchowość św. Teresy Benedytkty od Krzyża (Edyty Stein)

***

Moje spotkania ze św. Teresą Benedyktą od Krzyża

Karmel słynie z wielkiej ilości świętych i błogosławionych. Nie powinien więc dziwić fakt, że nawet tak wybitne postaci jak Edyta Stein mogą pozostawać mało znane nawet we własnej rodzinie zakonnej. W jej przypadku należy dodatkowo uwzględnić niezwykłe bogactwo osobowości i stopień trudności pism.
W latach siedemdziesiątych XX wieku Wydawnictwo Karmelitów Bosych wydało dwutomowe dzieło Światłość w ciemności, które ukazało się pod tym tajemniczym tytułem, by zmylić władze komunistyczne. I udało się. Cały mój kurs, w liczbie dziesięciu młodzieńców – byliśmy wówczas na pierwszym roku filozofii – otrzymał ten komplet. Autobiografię z tomu pierwszego przeczytałem od razu, co do tomu drugiego, który zawierał Wiedzę Krzyża i Twierdzę duchową, trudno powiedzieć. Nawet gdy zacząłem je czytać, to nic z tego nie pozostało.
Przez kolejne lata postać Edyty Stein kojarzyła mi się zawsze ze skomplikowaną filozofią i tekstami, które nie nadają się do lektury dla przeciętnych czytelników. Potem w życiu kapłańskim siłą rzeczy miałem kontakt z jej pismami, gdy była potrzeba wygłoszenia okolicznościowej homilii czy konferencji.
Sytuacja zmieniła się nieco, gdy zostałem zatrudniony na Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, przekształconej później w Uniwersytet Papieski Jana Pawła II. Już na rozpoczęcie roku akademickiego 2000/2001, według zwyczaju uczelni, nowo zatrudniony pracownik wygłaszał konferencję podczas dnia skupienia, który odbywał się, i tak jest do dzisiaj, w Kalwarii Zebrzydowskiej. Wygłosiłem tę konferencję w trudnych warunkach przed bazyliką bernardynów, gdzie ludzie ciągle kręcili się i dochodzili. Nie ma jej w tej książce, chociaż jej treść została tu wykorzystana.
Dwa lata wcześniej, w roku 1998, zorganizowaliśmy wraz z kolegą, dzisiaj ks. prof. Janem Machniakiem, w ramach działalności Katedry Teologii Duchowości, sympozjum o Teresie Benedykcie od Krzyża. Znaliśmy się z seminarium doktoranckiego, na które uczęszczaliśmy niegdyś do prof. Wacława Świerzawskiego. Przygotowałem wówczas i wygłosiłem referat o wpływie św. Jana od Krzyża na duchowość Edyty Stein, który, lekko poprawiony, zamieszczam w tej pozycji.
Nieco później, w roku 2002 zorganizowałem Tydzień Duchowości w Karmelitańskim Instytucie Duchowości pod hasłem Światłość w ciemności, gdzie zaproszeni prelegenci wygłosili jedenaście referatów, które potem ukazały się drukiem w serii Karmel Żywy. Przy tej okazji przygotowałem referat Mistyka św. Teresy Benedykty od Krzyża. Była to dobra okazja, by wejść nieco głębiej w doktrynę duchową tej Świętej, a tym samym lepiej zrozumieć jej osobiste życie duchowe.
Mogę też wspomnieć o wizycie w Kolonii w 2015 roku, gdzie Edyta wstąpiła do Karmelu, jakkolwiek celem mojej podróży nie był klasztor karmelitanek bosych. Pamiętam wspaniałą katedrę, a także w niedalekiej odległości od niej ciekawy nowoczesny pomnik Edyty Stein. Fotografie katedry i pomnika udało mi się odnaleźć w swoich zbiorach. Czytelnik może też obejrzeć obydwa te obiekty w Internecie.
Z tych migawek wynika, że mój kontakt ze świętą Męczennicą z Auschwitz-Birkenau nie był jakiś nadzwyczajny. Sytuacja zmieniła się znacznie dopiero w ostatnich czasach.
Na początku roku 2022 Towarzystwo im. Edyty Stein we Wrocławiu poprosiło mnie o wykład wprowadzający w Wiedzę Krzyża. Nadarzyła się więc okazja, by to ostatnie dzieło z zakresu mistyki systematycznie przeanalizować. Przygotowany tekst stanowi przedostatni rozdział tej książki: Wiedza Krzyża. Przy okazji pragnę usprawiedliwić nieco rozbudowany sposób cytowania źródeł i literatury w tamtym rozdziale. Otóż tekst wprowadzenia do Wiedzy Krzyża został ostatecznie zredagowany od strony metodologicznej i poprawiony stylistycznie przez Ośrodek „Pamięć i Przyszłość” we Wrocławiu. Posiadając zgodę jego na przedruk, uznałem za właściwe nie zmieniać sposobu cytowania, który stosuję w innych rozdziałach tej książki.
Pozostaję pod dużym wrażeniem intelektualnych możliwości Stein i głębokiego zrozumienia przez nią tajemnicy działania Bożej łaski w człowieku, jak również doskonałej znajomości zasad życia duchowego, mimo że nie studiowała tych rzeczy na żadnej uczelni. Lektura jej pism ujawnia, że posiadała wiedzę zdobytą w relacji z Bogiem, a nie tylko wyczytaną w cudzych książkach.
Niemal zawstydza jej pracowitość naukowa wpleciona w bardzo angażujące życie studenckie, zawodowe i zakonne. Trudno sobie nawet wyobrazić, by miała czas na cokolwiek innego. Imponująca jest ilość przeczytanych przez nią książek w różnych językach; lektura i uporządkowanie setek stronic manuskryptów Husserla, a także licznych tekstów kolegów i koleżanek, którzy prosili ją o opinię i pomoc; opanowanie tak dobre łaciny i greki, że mogła swobodnie tłumaczyć dzieła św. Tomasza z Akwinu i Pseudo-Dionizego Areopagity; dodatkowo znajomość języka hiszpańskiego, angielskiego, francuskiego, a nawet w jakiejś mierze polskiego.
Oprócz zawstydzenia i podziwu jest też element dopingu do wykorzystania czasu i solidnego podejścia do poszukiwania prawdy we wszystkim, co się studiuje i przeżywa.

Obecna pozycja

Na treść tego tomu składają się teksty przygotowane w minionych latach (konkretnie tylko trzy), które zostały przejrzane i odpowiednio przepracowane, jeżeli taka była potrzeba, oraz napisane zupełnie od nowa, jak: historia życia, prezentacja pism, droga duchowa, portret duchowy, modlitwa i oczywiście Wiedza Krzyża. Ostatni rozdział o męczeństwie Stein był wprawdzie przygotowany kilka lat temu, ale tamten tekst wymagał nowych przemyśleń i całkowitego przepracowania.
Ponieważ niektóre rozdziały powstały jako autonomiczne artykuły, pewne wątki czy cytaty mogą w jakimś stopniu powtarzać się, chociaż starałem się to ograniczyć.
Tytuł tej pozycji Umiłowanie mądrości nawiązuje najpierw do znaczenia samej filozofii, a następnie odnosi się do życia osobistego Stein. Biblijna mądrość zawsze związana jest z drogą Bożą i z miłością. Na gruncie duchowości mądrość jest owocem dojrzałego doświadczenia duchowego. Święty Jan od Krzyża kontemplację mistyczną, która jest najdoskonalszą drogą do zjednoczenia z Bogiem, nazywa „mądrością miłości”, którą wierzący stopniowo otrzymuje od Niego na drodze przemiany duchowej. Mądrość jest jednocześnie pierwszym darem Ducha Świętego, otrzymanym w celu udoskonalania miłości. Dary jako sprawności bierne pozwalają wierzącemu przyjmować światło i miłość potrzebne do prowadzenia życia duchowego „na sposób boski”, przekraczający naturalne możliwości człowieka.
Gdy chodzi o podtytuł Duchowość św. Edyty Stein, nie mamy tu oczywiście do czynienia z całościowym opracowaniem duchowości Świętej Karmelitanki. Stanowi on komunikat o charakterze tego opracowania, co zresztą wyjaśniłem wyżej, mówiąc o genezie tej książki. Jednakże podjęte zostają tematy, które dotykają samej istoty duchowości, jak: nawrócenie, droga duchowa, portret duchowy, modlitwa, mistyka, ewangeliczna ciasna brama i wąska droga, męczeństwo. Wątek dotyczący mądrości nie jest przypadkowy. Już w roku 1927 Edyta Stein pisze do kolegi Fritza Kaufmanna, dając mu wskazanie, jaką drogą powinien w życiu kroczyć. Rada dotyczy właśnie ewangelicznej mądrości.
„Co doradzić? […]: stać się dzieckiem i życie razem z wszystkimi poszukiwaniami oraz filozofowaniem złożyć w ręce Ojca. A jeśli się Pan na to jeszcze nie może zdobyć, to prosić nieznanego, budzącego wątpliwości Boga, aby dopomógł. Jest Pan na pewno zdumiony, że śmiem proponować Panu taką prostą, dziecięcą mądrość. To jest mądrość, dlatego, że jest prosta i w niej ukryte są wszystkie tajemnice. Jest to też droga, która prowadzi do celu”. W mądrości dziecięctwa ukryte są wszystkie tajemnice, zatem również tajemnica Krzyża.
Posiadamy już przetłumaczone na język polski najważniejsze pisma Edyty Stein. Możemy więc szukać dalej i czerpać inspirację do własnej drogi duchowej.

***

prof. dr hab. Jerzy Wiesław Gogola OCD – Karmelita bosy, teolog duchowości, profesor zwyczajny na Uniwersytecie Papieskim Jana Pawła II w Krakowie (obecnie emeryt), kierownik Katedry Historii Duchowości (do roku 2020), założyciel i dyrektor Karmelitańskiego Instytutu Duchowości (do roku 2023), specjalista z duchowości ogólnej, karmelitańskiej, życia konsekrowanego, autor kilkunastu książek i wielu artykułów z dziedziny swojej specjalizacji.