Wprowadzenie do nauki św. Jana od Krzyża

O św. Janie od Krzyża można powiedzieć, że był człowiekiem, który w krzyżu doświadczył przemieniającej mocy miłości Bożej. Miłość Boża była jego podstawowym uczuciem. Świadczy o tym całe jego życie, jest to jedyne przesłanie jego pism. Jednakże czym innym jest mieć coś do powiedzenia, czym innym zaś umieć to przekazać. Św. Jan znajdował się nieraz w kłopocie, jak wyrazić, czym naprawdę jest miłość Boga ku nam. Cała ekonomia zbawienia staje się zrozumiała jedynie w świetle nieskończonej, absolutnej miłości, podobnie życie i pisma św. Jana od Krzyża dają się zrozumieć tylko jako dzieło zakochanego człowieka, który porwany nieskończoną miłością podjął najdalsze jej konsekwencje, układał o niej wiersze i usiłował objaśnić ją w komentarzach.
Postać św. Jana od Krzyża wiąże się zazwyczaj z takimi tekstami, jak ten zapisany przez św. Marka w rozdz. 8, 34, że mamy zaprzeć się samych siebie i wziąć swój krzyż. Przyjmujemy słowa Ewangelii. Ale kiedy św. Jan odnosi je do wyzbycia się wszelkiej słodyczy w Bogu, do czysto duchowego krzyża i ogołocenia, czyli ubóstwa duchowego, wahamy się lub pojmujemy jego myśl opacznie. Św. Jan wie z doświadczenia, że kto naprawdę kocha, bywa raczej skłonny do wyrzeczenia się wszystkiego dla Boga, aniżeli do posiadania, że przedkłada oschłości i ucisk nad słodycz pocieszenia. Wie, że taka postawa to sedno Bożego terminowania, a każda inna droga może okazać się szukaniem siebie w Bogu, to zaś jest zaprzeczeniem miłości (por. D II 7, 5).
Św. Jan nie odmawiał wartości pociechom duchowym. Widział jednak jasno, że tylko oczyszczona dusza może kosztować czystej pociechy Bożej. Strojenie natury w duchowe uczucia nie prowadzi do miłości. Ubolewał zatem wielce nad tym, jak wielu popełnia podobny błąd. „O! któż by mógł skutecznie to wyłożyć, pokazać i dać zasmakować w tym, co zawiera w sobie owo wskazanie o zaparciu samego siebie, dane przez naszego Zbawiciela, aby osoby duchowe ujrzały, jak właściwy sposób dążenia po tej drodze jest inny od tego, jaki wiele z nich uważa za dobry!” (tamże).
Naszym celem jest uczynić doktrynę św. Jana zrozumiałą, wykonalną i przyciągająca. Dlatego nie możemy rozdzielać jego nauki i życia ani też twierdzić, że mówi wyłącznie o surowości Bożych oczyszczeń. Jego osobiste odkrycie w głębi ciemnej kontemplacji było przedziwnym pokrzepieniem duszy i nową mocą ducha, która pozwoliła mu ostać się wobec czystości Boga, a ostatecznie doprowadziła go do stanu, w którym „chodził zawsze w rozkoszach miłości z Oblubieńcem” (PD 27, 8).
Miłość Boża jest transcendentna i wymagająca; dlatego jesteśmy skłonni sądzić, że jest odległa, chłodna i męska. Św. Jan stwierdza, że wprost przeciwnie, Bóg udziela się duszy z taką serdeczną miłością, z którą żadna miłość macierzyńska, czule obejmująca swe dziecko, ani miłość braterska, ani przyjaźń nie dają się porównać „Czułość i szczerość miłości, z jaką wszechmocny Ojciec pieści i wywyższa tę duszę pokorną i rozmiłowaną, dochodzi do tego, że naprawdę poddaje się jej, aby ją wywyższyć, jakby On był jej sługą, a ona Jego panem” (PD 27, 1). W św. Janie od Krzyża nie spotykamy surowego ascety, który głosi twardość innym. Jego pisma odzwierciedlają najgłębsze osobiste doświadczenie czułej miłości Boga: „O żywy płomieniu miłości, jak czule rani siła żaru twego”. Także jego odnoszenie się do innych: „…wszystkie twe smutki, udręczenia i opuszczenia, które zawsze do mnie szepczą tylu głosami, choć mi ich wszystkich twe pióro nie wypowiada. Wszystko to jest pukaniem i dobijaniem się w duchu, aby bardziej kochać…” (do Joanny Pedraza, Segowia, 28 I 1589).