Drogi poznania Boga (ESGA 17)

„Poprzez tych, do których przemawia na szczycie góry, Bóg chce mówić do tych, których zostawili oni na dole. […] A sam przemawia do innych jako «teolog symboliczny» – poprzez naturę, poprzez doświadczenie wewnętrzne i poprzez swe ślady w ludzkim życiu i dziejach świata; tym sposobem umożliwia im rozumienie mowy teologów”.

W 1933 roku, wstępując do klasztoru, Edyta Stein dzięki swemu powołaniu do życia w Karmelu weszła na drogę, która pięła się na „szczyt góry” – symboliczne miejsce spotkania z Bogiem: w Starym Testamencie właśnie góra Synaj czy Horeb jest miejscem, gdzie Bóg przemawia do Mojżesza z płonącego krzewu ciernistego; w Nowym Testamencie góra Tabor jest miejscem Przemienienia, które ukazuje uczniom
Jezusa Jego boskość. Podczas tych nadnaturalnych czy opartych na Bożej łasce spotkań ludzkiemu rozumowi zostaje udzielone poznanie: Mojżesz poznaje imię Boga, uczniowie poznają boskość człowieka zwanego Jezusem z Nazaretu. Edytę
Stein interesowała kwestia wartości poznawczej czy też zysku poznawczego, jaki staje się udziałem człowieka, gdy przybliża się on do Boga, pokonując różnorakie szczeble (najpierw szczebel naturalny, następnie szczebel związany z Bożą łaską) – i na odwrót: gdy Bóg przybliża się do człowieka.
Tym sposobem Edyta Stein wybrała problem filozoficzny – pytanie o zysk poznawczy, osiągany dzięki mowie obrazowej czy też dzięki teologii symbolicznej (w nawiązaniu do terminologii Dionizego Areopagity) – który należy lokalizować jako problem leżący na styku filozofii i teologii. Wyraz symboliczny służy zapośredniczaniu poznania Bożego „innym” – tym, którzy nie są mistykami, a także tym, którzy jeszcze nie są wierzącymi – zapośredniczaniu, które ma za przesłankę mistyczne doświadczanie Boga.
Edyta Stein nawiązuje tym ujęciem do swego przedstawienia Twierdzy wewnętrznej św. Teresy z Awili, które planowała jako dodatek do wielkiego dzieła Endliches und ewiges Sein: ale o ile św. Teresę z Awili interesowała bardziej droga do „twierdzy wewnętrznej”, „zstępowanie do wnętrza” ludzkiej duszy jako miejsca spotkania z Bogiem, o tyle Edyta Stein w Drogach poznania Boga, pisanych w latach 1940–1941, wybrała obraz „wstępowania na górę”, który jeszcze wyraźniej zarysuje w swym ostatnim dziele – o św. Janie od Krzyża (Wiedza Krzyża, 1941–1942). Na przykładzie „teologii symbolicznej” Dionizego Areopagity – który „teologię” pojmuje jako „słowo Boże”, a „teologów” jako tych, „którzy głoszą słowo Boże” – autorka chce zarysować przejście od świata naturalnego do świata nadnaturalnego. W tym kontekście przez „symbol” rozumie obrazy czerpane ze świata naturalnego doświadczenia, którymi biblijni autorzy określają Boga, chcąc umożliwić zrozumienie Jego nadnaturalnej istoty. Poza wszystkim, owo przekraczanie świata naturalnego ku „tajemniczemu zetknięciu z nadnaturalnym światem” może prowadzić do duchowego zjednoczenia z Bogiem. Zdaniem Edyty Stein, jądro nadzwyczajnego czy też mistycznego doświadczenia stanowi przy tym „poczucie”, że „Bóg jest obecny”: człowiek „czuje się w najgłębszym wnętrzu dotknięty przez Niego, Obecnego”.
Mamy tu do czynienia z „obiektywną prezentacją” – jak Edyta Stein określa swe studium nauki Pseudo-Dionizego Areopagity (z jej Steinowskimi uzupełnieniami), którą można traktować również jako mistagogię. Autorka ukazuje wartość pedagogiczną wypowiedzi obrazowych, które ułatwiają wiernym otwieranie się na spotkanie z Bogiem. Nie każdy chrześcijanin czy poszukujący musi wszakże zostać mistykiem, osiągającym wieloszczeblowe poznanie Boga – tak samo jak nie wszyscy ludzie równie dobrze uczą się poznawania za pośrednictwem pięciu zmysłów. Człowiek, który jest zadomowiony bardziej w świecie zmysłowości niż w świecie duchowości – u Edyty Stein rozróżnienie to jest kwestią typologii, a nie aksjologii – ma łatwiejszy dostęp do Królestwa Bożego dzięki zapośredniczającym obrazom zmysłowym, które może zrozumieć w ich duchowym sensie. Autorka sięga po przykład ognia – Dionizy Areopagita obraz ten omawia w nawiązaniu do Księgi Powtórzonego Prawa, a także do Psalmów: „Bo Pan, Bóg wasz, jest ogniem trawiącym. On jest Bogiem zazdrosnym” (Pwt 4, 24); „Tego Boga droga jest nieskalana, słowo Pana w ogniu wypróbowane” (Ps 18, 31a). Zrozumienie symbolu ognia wymaga, z jednej strony, dyspozycji człowieka w ogóle, zwanej zmysłem religijnym, dzięki któremu potrafimy na gruncie spostrzeżenia zmysłowego wnioskować o strukturach duchowych: od ognia do wewnętrznej namiętności Boga {Leiden-schaft Gottes}. Z drugiej strony, by akt wnioskowania mógł uchwycić sens obrazów duchowych, niezbędne jest odpowiednie uformowanie i ukierunkowanie przez ludzi doświadczonych w sprawach ducha. Wszelkie obrazy, symbole i pośredniczące słowa, za pomocą których ludzie dysponujący poznaniem Boga zwracają się do innych, ostatecznie są ugruntowane w pierwotnym mówieniu, a nie w milczeniu: „Wszelkie mówienie o Bogu ma za przesłankę mowę Boga”.

Beate Beckmann
(fragment Wprowadzenia)