Kartki z księgi mojego życia

Kartki z księgi mojego życia są swoistą autobiografią św. Rafała Kalinowskiego, powstańca, sybiraka i zakonnika. Stanowią wybór fragmentów jego listów oraz Wspomnień. O. Rafał zaprasza nas do towarzyszenia mu na drogach swojego życia.
Poznajemy tego, który tęskni za Pięknem i Dobrem Najwyższym, choć przez długi czas idzie niejako po omacku, zrzucając z siebie powłokę „zwyczajnej niedzielnej pobożności”. I to nie praktyki go urzekną i przekonają, lecz spotkanie z Osobą – Chrystusem, najlepszym Przyjacielem. Otrzymanym darem przyjaźni zaczyna się dzielić. Nie narzuca spotkania z Bogiem nikomu. Po prostu świadczy, stając się przyjacielem innych – wierzących i obojętnych religijnie. Na modlitwie wznosi swą myśl ku Bogu, a wracając koleją do klasztoru w Wadowicach nie gardzi smaczną bułeczką z kawiorem. Pragnie radykalnej ascezy, ale gdy widzi nędzę ludzką, „wykrada” kilkanaście złotych reńskich zdeponowanych u niego przez rodzinę, zrzucając całą winę na świętych w niebie. Zgłębia teologię, nie zapominając o ulubionej mechanice i geometrii. Doświadcza niewoli narodowej i nie rozpacza, ale wychowuje młode pokolenia ku wolności, której kajdany nie skrępują. Święty i jakże ludzki. W lekturze księgi jego życia pomaga nam o. Czesław Gil – jego duchowy przyjaciel, który znając go tak dobrze, wybrał i przedstawił zapiski najpełniej odkrywające tajniki serca i umysłu Świętego z Wilna, Petersburga, Usola Syberyjskiego, Paryża i Wadowic.

***

Czesław Gil OCD (1934–2015) – karmelita bosy, historyk Kościoła, długoletni wykładowca Wyższego Seminarium Duchownego Karmelitów Bosych w Krakowie i nauczyciel w Niższym Seminarium w Wadowicach. Był wicepostulatorem w procesie kanonizacyjnym o. Rafała Kalinowskiego, któremu poświęcił znaczną część swoich opracowań naukowych. Wydał listy i konferencje ascetyczno-duchowe Świętego oraz spisaną wkrótce po jego śmierci, a czekającą na publikację prawie 90 lat biografię autorstwa Jean-Baptiste Bouchaud’a OCD (Miłość za miłość, 2006). Jest również m.in. autorem książek: O. Rafał Kalinowski 1835–1907 (1983), Życie codzienne karmelitanek bosych w Polsce w XVI–XIX wieku (1997), Słownik polskich karmelitanek bosych 1612–1914 (1999), Historia Karmelu Terezjańskiego (2002), Karmelici bosi w Wadowicach (2003).

***

W latach 1903-1904, czyli pod koniec swojego życia, pod wpływem otoczenia, św. Rafał Kalinowski napisał Wspomnienia. Postanowił przedstawić w nich „krótki rys pielgrzymki życia, biorąc na siebie postać pielgrzyma, kierowanego tu i ówdzie, bardziej przez różne zdarzające się przygody, aniżeli rządzącego się jaką myślą wytycz[o]ną z góry”. W kwietniu 1904 r., kiedy już był u kresu pracy, pisał o niej do swego przyjaciela, profesora Benedykta Dybowskiego: „Teraz wyznać Ci muszę o własnej mej pracy z narysem przebiegu całego mego życia, nie mając na myśli mej własnej osoby, zwracając zaś przede wszystkim na los naszych współziomków uwagę, z którymi wypadło mi przebywać różne koleje i w różnych warunkach i w rozmaitych miejscowościach, i którzy stawali się istotnymi rozbitkami i ginęli w zupełnym wykolejeniu z życia z narodem”. Wbrew tej zapowiedzi, o. Rafał zakończył Wspomnienia na roku 1877, kiedy to pożegnał rodzinę Czartoryskich i wstąpił do nowicjatu w Grazu.
O. Rafał pisał Wspomnienia już w wieku zaawansowanym, prawie wyłącznie z pamięci, bez posługiwania się materiałami pomocniczymi, stąd liczne w nich nieścisłości, a wiele interesujących nas szczegółów zatarło się w jego pamięci. Wydarzenia z przeszłości opisywał sędziwy zakonnik, z natury rzeczy jego ocena tych wydarzeń rożni się od oceny studenta, powstańca, sybiraka czy emigranta. Dla poznania drogi życiowej św. Rafała, wewnętrznej przemiany, którą przeżył, ważniejsze są listy do osób bardzo mu bliskich, o których wiedział, że go rozumieją i dlatego może się z nimi podzielić swoimi troskami i problemami. Pisać szczerze to, co myśli.
Kalinowski często w listach nazywał siebie „tułaczem”. I tak faktycznie było. Jako niemowlę stracił matkę, jako ośmioletnie dziecko zamieszkał w internacie Instytutu Szlacheckiego w Wilnie, mając piętnaście lat wyjechał na studia do Hory-Horek, a potem do Petersburga i już nigdy na dłużej w strony rodzinne nie wrócił. Równocześnie był bardzo silnie uczuciowo związany z rodziną, zwłaszcza z ojcem i macochą, Zofią z Puttkamerów. Z licznego rodzeństwa najmocniejsze więzi łączyły go ze starszym o rok bratem Wiktorem i jego żoną Marią (Masią) z Gruszeckich, którzy mieszkali w Studzionkach; później zastąpili ich młodszy brat Gabriel i jego żona Helena z Weryhów. Z czasem do rodzinnego grona korespondentów dołączyli się koledzy i przyjaciele z Syberii, przede wszystkim Feliks Zienkowicz, Wacław Nowakowski, Jakub Gieysztor, a w okresie życia zakonnego kilka karmelitanek bosych, które z nim współpracowały i korzystały z jego kierownictwa duchowego.
Zachowana korespondencja św. Rafała Kalinowskiego – ponad 1700 listów i kartek pocztowych, ponad 2 tysiące stron druku – z prawie całego okresu jego dojrzałego życia – od 1856 r. do śmierci – zawiera niezwykle bogaty materiał autobiograficzny. W tych tekstach dużo jest powtórzeń, dużo rzeczy nieistotnych dla współczesnego czytelnika. Jeżeli je pominiemy, wybierzemy fragmenty ważne – pamiętając jednak, że każdy wybór jest dyskusyjny – powstanie z nich rodzaj dziennika, w którym autor na żywo pisze o swoich przeżyciach, troskach, poszukiwaniach, pracach, bólach i radościach, o pracach duszpasterskich, o rozwoju zakonu w Galicji, a także o swoich bliskich, o ludziach, którzy w jakiś sposób zaważyli na jego życiu… W końcu o tym, co było dla niego „unum necessarium” – rzeczą jedynie ważną, czyli o swojej odpowiedzi Bogu za dar Jego miłości. Jestem przekonany, że wybór ten ukazuje pełniej postać św. Rafała niż jego Wspomnienia, przynajmniej w sposób istotny uzupełnia obraz nakreślony w nich. Ukazuje nam utrudzonego pielgrzyma, który ma jasno wyznaczony cel wędrówki, nie ustaje w drodze, aż do momentu, gdy na chwilę przed śmiercią powie: „Teraz odpocznę”.
Czytelnik łatwo zorientuje się w różnicy między listami Józefa Kalinowskiego i o. Rafała. Pierwsze z nich bardzo często mają formę dziennika. Było to zrozumiałe. Autor pisał je z dala od rodziny, która oczekiwała od niego szczegółowych wiadomości. I on spełniał te oczekiwania. Ponadto listy zastępowały mu rozmowę z najbliższymi. Nie tylko więc pisał o tym, co się wokół niego dzieje, ale wyjaśniał racje swoich wyborów, tłumaczył się z nich. Odkrywał siebie. Także swoje życie duchowe. W listach zakonnych takiej potrzeby na ogół nie było. Stąd ich charakter jest inny. Niemniej one również, chociaż w inny, może mniej literacki, sposób ukazują nam życie kapłańskie i zakonne św. Rafała, opisane przez niego samego. Czytelnik łatwo zauważy, że w listach z katorgi i zesłania nie ma tej grozy, z jaką się spotykamy we wspomnieniach zesłańców polskich w czasach carskich i stalinowskich. Wyjaśnienie jest proste: wszystkie listy przechodziły przez cenzurę. Jeżeli autor chciał, aby list doszedł do adresata, nie mógł pisać pełnej prawdy. Nie pisał też pełnej prawdy z troski o adresata, aby nie przysparzać cierpień najbliższym.

Tytuł Kartki z księgi mojego życia dobrze oddaje jej treść i konstrukcję opracowania. Autobiograficzne fragmenty listów zostały zestawione chronologicznie. W nielicznych przypadkach fragmenty listów uzupełniono wyimkami ze Wspomnień, notatnika syberyjskiego i konferencji wygłoszonych przez św. Rafała. Dzięki temu książka bardziej jest „dziennikiem” niż „autobiografią”. Ten charakter książki podkreślają daty umieszczone w nagłówku każdego akapitu z tego samego listu lub – jeżeli to było możliwe – także innego źródła. Jeżeli teksty pochodzą z tego samego roku, tylko za pierwszy razem podano pełną datę. Podobnie postąpiono z tekstami pisanymi w tej samej miejscowości.
Autor opracowania jest przekonany, że powstała w ten sposób książka nie jest zlepkiem przypadkowych kartek, ale stanowi organiczną całość, która pozwala towarzyszyć św. Rafałowi po drogach jego życia.
Pełne informacje o każdym cytowanym liście oraz o innych tekstach umieszczono w przypisach. Przypisy objaśniające ograniczono do najkonieczniejszych. Listy i ich fragmenty pisane w obcych językach przytoczono tylko w przekładzie polskim. Wszystkie wykorzystane tutaj teksty były już publikowane w wydaniach naukowych, do nich więc wypada odesłać zainteresowanych. W cytowanych tekstach zachowano język autora. On sam oceniał go krytycznie. W jednym z listów napisał: „polszczyzna moja w uśpieniu” (list 434). Nie należy mu się dziwić. Od dziecka uczył się w szkołach z rosyjskim językiem wykładowym. Prawie całe życie, także zakonne, spędził w codziennym kontakcie z obcokrajowcami.
Aby Czytelnikowi ułatwić zorientowanie się w kolejach życia św. Rafała, na końcu zamieszczono Kalendarium jego życia.

Czesław Gil OCD