Wspinaczka na Górę Karmel

Marc Foley OCD jest nie tylko doświadczonym czytelnikiem pism Jana od Krzyża, ale również wytrawnym przewodnikiem po szlakach, jakie wyznaczył przed wiekami karmelitański doktor Kościoła. Jan żył i pisał w zupełnie innej kulturze religijnej, posiadającej swoje własne sposoby zgłębiania ówczesnych zagadnień duchowych i używającej słownictwa, które należy teraz tłumaczyć przykładami czytelnymi dla pielgrzymów duchowych XXI wieku. Ojciec Marc wykonuje to tłumaczenie w sposób bardzo zręczny, przez co nowi czytelnicy oddający się lekturze tekstu Jana nabiorą pewności siebie.

***

Papież Jan Paweł II był przekonany, że „wielkie wyzwanie” stojące przed Kościołem w tym nowym milenium polega na uczynieniu go „domem i szkołą komunii”. Kościół bardziej skupiony na kontemplacji na pewno stworzy w sobie większą jedność i stanie się lepszym partnerem w dialogu ekumenicznym i międzywyznaniowym, umożliwiając urzeczywistnienie pragnienia Jezusa wyrażonego w modlitwie: „aby stanowili jedno, tak jak My jedno stanowimy. Ja w nich, a Ty we Mnie! Oby się tak zespolili w jedno” (J 17, 22–23). Głównym środkiem prowadzącym do przemiany Kościoła w bardziej kontemplacyjny jest tradycja karmelitańska. Święta Teresa od Jezusa napisała: „my wszystkie, ile nas nosi ten święty habit Karmelu, wszystkie jesteśmy powołane do modlitwy i kontemplacji” (T V 1, 2). Jan od Krzyża, twórca niezrównanych poezji i komentarzy, który współpracował z Teresą w dziele odnowy Karmelu, pozostaje w tym tysiącleciu szczególnym przewodnikiem dla wszystkich pragnących żyć i modlić się w sposób bardziej kontemplacyjny.
Pisma Teresy od Jezusa czytano z pasją jeszcze za jej życia, i tak jest do dziś. W przypadku Jana od Krzyża było jednak inaczej. Niektóre z jego wierszy uznawane są za jedne z najlepszych, jakie kiedykolwiek powstały w języku hiszpańskim, natomiast jego komentarze oraz inne pisma uczyniły go mistrzem dla mistyków. Mimo to na przestrzeni wieków istniały skomplikowane powody, dla których zaniedbano lekturę Jana od Krzyża. Począwszy od końca XVII wieku, w tradycji katolickiej zakorzeniła się postawa antymistyczna. Przetrwała ona aż do połowy XX wieku, gdy chrześcijanie zaczęli uświadamiać sobie, jak bardzo z powodu sprzeciwu wobec mistycyzmu ucierpiała żywotność chrześcijańskiej duchowości. Pisma Thomasa Mertona sygnalizowały nową otwartość na mądrość płynącą z kontemplacji, a zupełnie nowy moment nastąpił wraz z ogłoszonym przez Sobór Watykański II „powszechnym powołaniem do świętości” – świętości umacnianej przez modlitwę kontemplacyjną.
Od czasu tego soboru wielokrotnie już zwracano uwagę na przesłanie przedstawicieli życia kontemplacyjnego. Poczesne miejsce w tym nurcie zajmuje mądrość wniesiona przez troje karmelitańskich doktorów Kościoła: Teresę od Jezusa, Jana od Krzyża i Teresę od Dzieciątka Jezus. Mimo iż wzrasta zainteresowanie kontemplacyjną mądrością Jana od Krzyża, utrzymują się jednocześnie obawy, że jest ona zbyt niedostępna dla przeciętnego chrześcijanina. Współczesne badania wyraźnie wskazują, że Jan bynajmniej nie był człowiekiem surowym. Wręcz przeciwnie, jako zakonnik cechował się wrażliwością, łagodnością i współczuciem. Co więcej, mądrość zawarta w jego pismach dotyczących natury ludzkiej, jej słabości i dziwactw, oraz powołania do zjednoczenia z Bogiem jest strawą duchową, tak bardzo potrzebną osobom pielgrzymującym drogą do świętości. Spostrzeżenia Jana od Krzyża dotyczące otwierania się ludzi na hojną miłość Bożą są wnikliwe i niepowtarzalne, wręcz bezcenne dla każdej wspólnoty, której członkowie pragną wieść życie bardziej kontemplacyjne.
Niektórzy czytelnicy rezygnują z lektury Jana od Krzyża m.in. dlatego, że spotykają go po raz pierwszy w Drodze na Górę Karmel. Nie odnalazłszy jeszcze w pełni właściwego rytmu w pisaniu komentarza, Jan opisuje tu z jedno z najtrudniejszych wyzwań, przed którymi staje człowiek: wolność w dawaniu i otrzymywaniu miłości. Owa droga do wolności nie jest „tanią łaską”. W Drodze na Górę Karmel Jan objaśnia wymagania z nią związane, w mądry sposób prowadząc czytelników do „słodkiej i miłej wolności” (JKL 7).
W moim cyklu wykładów dotyczących Jana od Krzyża zawsze zachęcałem do tego, by zgłębiać Drogę na Górę Karmel dopiero po lekturze jego poezji, a także po przeczytaniu np. Żywego płomienia miłości. Teraz jednak polecać będę studentom również Wspinaczkę na Górę Karmel autorstwa ojca Marca Foleya. Od dłuższego już czasu słyszę od nich o głębi wykładów ojca Marca na temat klasyki karmelitańskiej oraz o płynącym z nich natchnieniu. Dzięki tym refleksjom jasne stało się dla mnie, dlaczego ojciec Marc tak bardzo inspiruje swoich studentów.
Książka ta jest teraz dla moich uczniów i dla mnie tym, czym stanie się również dla ciebie: bardzo zręcznie napisanym przewodnikiem po Drodze na Górę Karmel. Ojciec Marc jest doświadczonym czytelnikiem pism Jana od Krzyża, dzielącym się z innymi mądrością zdobywaną przez lata dzięki lekturze Drogi. Jan żył i pisał w zupełnie innej kulturze religijnej, posiadającej swoje własne sposoby zgłębiania ówczesnych zagadnień duchowych i używającej słownictwa, które należy teraz tłumaczyć przykładami czytelnymi dla pielgrzymów duchowych XXI wieku. Ojciec Marc wykonuje to tłumaczenie w sposób bardzo zręczny, przez co nowi czytelnicy oddający się lekturze tekstu Jana nabiorą pewności siebie. Sam Jan przyznaje, że jego styl w Drodze na Górę Karmel jest „nieudolny”, a jego doktryna „nieco ciemna” (DGK prolog, 8). Ojciec Marc podchodzi jednak do tych problemów z wprawą i dokładnością.
Wyjątkowym wkładem, jaki ojciec Marc wnosi w swoją rolę tłumacza nauk Jana od Krzyża, jest jego szerokie oczytanie w literaturze. Z łatwością odnosi się on do twórczości takich postaci religijnych, jak Augustyn, Jan Kasjan, Tomasz z Akwinu, Dante, Franciszek Salezy, jak również do dzieł tzw. pisarzy świeckich, jak Shakespeare, William Blake, Charles Dickens, Fiodor Dostojewski czy C.S. Lewis. Wielcy pisarze badają nie tylko tragedie i cierpienia ludzkości, lecz także jej wysiłki zmierzające do tego, by wspaniale się rozwijać pomimo tych przeciwności. Do tych samych odbiorców zwraca się też Jan od Krzyża.
Jest on jednym z zachodnich autorów pism o duchowości, którzy otwarcie mówią w nich o przebóstwieniu w życiu duchowym, a więc o procesie upodabniania się człowieka do Boga. Zapominamy niekiedy o tym, że przebóstwienie jest w istocie sposobem, w jaki Bóg pomaga nam osiągnąć pełnię człowieczeństwa. Szerokie oczytanie ojca Marca w literaturze zarówno religijnej, jak i humanistycznej sprawia, że potrafi on kreatywnie połączyć to, co zbyt często dzielone jest na religijne i świeckie. Mówiąc słowami T.S. Eliota: „Domysł wpółzbadany, dar wpółzrozumiany, to Wcielenie”, wielkie, zbawcze zjednoczenie Boskości z tym, co ludzkie. Jan od Krzyża był poetą niezwykłym, dobrze obeznanym z ówczesną poezją, jak również posiadającym dużą wiedzę filozoficzną i teologiczną. Jego mądrość płynąca z kontemplacji jest wprost oszałamiająca; zbyt cenna, by pozostawić ją na półce z książkami. Doskonałe zrozumienie natury ludzkiej przez ojca Marca Foleya, pogłębione studiami w zakresie psychologii, oraz jego szeroka znajomość literatury sprawiają, że jest on bardzo zręcznym przewodnikiem po kontemplacyjnej mądrości Jana od Krzyża.
Czytelnikom pism Jana zawsze radzę, aby w czasie lektury mieli pod ręką zarówno Biblię, jak i jego poezje. Teraz będę ich również zachęcał do przeczytania zawczasu refleksji ojca Marca na temat Drogi na Górę Karmel, jak również do posiadania przy sobie tej książki podczas lektury Drogi Jana od Krzyża.
Ograniczenia związane z czasem, językiem oraz kulturą mogą utrudniać dostęp do ważnych dzieł klasyki, chociażby właśnie takich jak Droga na Górę Karmel. Jednak za sprawą ojca Foleya Droga nie onieśmiela już tak bardzo ludzi wezwanych przez Sobór Watykański II do autentycznej świętości, której kulminacją w tradycji karmelitańskiej jest przemiana w Bogu przez miłość.